امام سجاد عليه السلام و عبادت (1)
حسين باقر

ترجمه محمد مهدي رضايي
در بررسي اساسي‏ترين مظاهر زندگي امام سجاد (ع) به مواردي چون:ترک دنيا، کثرت عبادت، زهد نسبت‏به مال دنيا و خوشي‏هاي آن‏خواهيم رسيد. ما از اين مظاهر به «تعبد» و روي گرداني ازدنيا، تعبير مي‏کنيم. «تعبد» در حيات پربرکت امام (ع) به گونه‏اي است که محتاج دليل‏و نص تاريخي نيست. همين کافي است که بدانيم آن حضرت را «زين‏العابدين‏» و «سجاد» لقب دادند. در نظر علماي غير شيعي،امام سجاد (ع) عابدترين و زاهدترين فرد خود زمانه است که مانندخورشيدي بر تارک انسانيت مي‏درخشد و تاريخ او را در اعلا مرتبه‏مي‏ستايد. براي معرفي عبادت امام (ع) به صورت زنده و شناساندن کيفيت ومقدار آن و بررسي حالاتي مانند ترس از خدا، زهد و موعظه که ازلوازم عبادت امام بشمار مي‏آيد، برخي از روايات را که متضمن‏اين معنايند، يادآور مي‏شويم: 1) از يکي از کنيزان امام (ع)،در باره عبادت آن جناب، سؤال کردند، او گفت: «آيا مختصر بگويم‏يا تفصيل بدهم‏» گفتند: «مختصر بگو» گفت: «هرگاه براي ايشان غذا مي‏بردم يا مي‏رفتم‏که رختخواب‏شان را پهن کنم، در حال نماز و عبادت مي‏ديدمشان.هر روز و شب هزار رکعت نماز مي‏خواند.پيشاني حضرت از زيادي سجده پينه بسته بود و مانند پوست زانوي‏شتر شده بود.» 2) امام باقر -عليه السلام- عبادت پدر بزرگوارشان را چنين‏توصيف مي‏کند: «پدرم شب‏ها آن قدر نماز مي‏خواند که هنگام رفتن‏به رختخواب، از ناتواني بر روي زمين خود را مي‏کشاند.» رواياتي هم کيفيت عبادت امام -عليه السلام- را شرح داده‏اند:گفته‏اند: امام (ع) در حال نماز، مانند چوب خشکي بي‏حرکت‏مي‏ايستاد، مگر اين‏که باد لباس‏هاي ايشان را به حرکت درمي‏آورد. چون به نماز قامت مي‏بست، رنگ چهره‏اش متغير مي‏شد و در حال‏سجده، آن قدر مي‏ماند که عرق از سر و روي مبارکش جاري مي‏شد.هنگام وضو گرفتن، از خوف خدا، رنگش مي‏پريد و اين چنين خود رابراي ديدار پروردگار آماده مي‏ساخت. بعضي از دوست‏داران امام، با ديدن آن همه عبادت و سخت‏گيري حضرت‏در تضرع و مناجات، خوف بر آنان را برمي‏داشت و از امام تقاضامي‏کردند که از عبادت خود کم کند و اندکي مراعات حال خود رابنمايد. دخترش فاطمه، روزي به صحابي جليل القدر، جابر بن‏عبد الله انصاري، گفت که هر طور شده امام (ع) را قانع سازد ازعبادتش بکاهد، تا خداي ناکرده صدمه‏اي به ايشان نرسد و به‏مريضي گرفتار نيايد. زيرا او تنها فرزند به جا مانده حسين (ع)و تنها حجت‏خدا، بر روي زمين است. کيفيت عبادت امام، اختيار از کف حاضران مي‏ربود و دل آن‏ها رامي‏سوزاند. آن‏ها مي‏گريستند و مي‏ترسيدند که ضعف و ناتواني، که‏بي‏سابقه نبود، کار دست امام بدهد. مي‏گويد، روزي امام باقر (ع)نزد پدر رفت و او را در نماز، به حالتي عجيب مشاهده کرد.حالتي که کسي را ياراي رسيدن به مرتبه آن نبود. رخسار امام (ع)از شدت شب‏زنده‏داري زرد شده بود و چشمانش از گريه بسيار سرخ.در اثر سجده‏هاي طولاني، پيشاني مبارکش پينه بسته بود و بيني‏ايشان زخم شده بود و ساق پاها به کلي از کار افتاده بود. امام‏باقر (ع) گويند: وقتي پدرم را بدين حالت ديدم، نتوانستم تحمل‏کنم و گريستم. همه کساني که در باره امام سجاد (ع) کتابي نگاشته‏اند و اين حالات‏را متعرض شده‏اند، کمتر به تفسيري روشن و دقيق دراين باره دست‏زده‏اند. توضيح نداده‏اند که چرا در زندگي ائمه ديگر، عبادت رابدين صورت مشاهده نمي‏کنيم. البته اين نويسندگان بي‏ميل نيستندکه عبادت را به گونه‏اي که در زندگي امام سجاد (ع) بروز يافته،دليل برتري ايشان بدانند و کثرت تضرع و شب‏زنده‏داري آن حضرت‏را، گواه عظمت مرتبه و امامت‏به شمار آرند. بسنده کردن به اين گونه تفاسير نارس و عقيم، نشان از درک ناقصي‏دارد که با شان و منزلت، و شخصيت امام (ع) سازگار نيست. عبادت‏را صرفا يک فضيلت و ارزش قلمداد کردن، يعني بررسي حيات وشخصيت ائمه -عليهم السلام- به صورتي غير دقيق و غير شيعي ورسيدن به فهمي نادرست و غير واقعي. اما معرفت‏شيعي که مبتني بر اصول اعتقادي ماست، مجال‏گسترده‏تري را براي بررسي نقش ائمه -عليهم السلام- و پي‏گيري‏هدف‏هاي مشترک ايشان و بحث در وسايلي که براي رسيدن به اين‏اهداف به کار گرفته‏اند، پيش روي ما مي‏گذارد. اين که چنين پديده‏اي را بدين کيفيت در طول حيات ائمه پيش و بعداز امام سجاد (ع) نمي‏بينيم، ما را به اين نتيجه مي‏رساند که‏عبادت آن گونه امام، حرکتي اصولي و وسيله‏اي کارآمد بود، تا درپرتو آن، اهداف بزرگي را که بر عهده داشت، تحقق ببخشد. نه‏امام حسن (ع) و نه امام صادق (ع) هيچ کدام، آن‏گونه که امام‏سجاد (ع) به عبادت مي‏پرداخت، نپرداختند، و حال آن‏که همه امامان-عليهم السلام- در رتبه و شان، برابر و يکسان بوده‏اند. کدام اوضاع و احوال، امام سجاد (ع) را به اتخاذ چنين رويه‏اي مجبورمي‏ساخت و اهدافي که اين رويه متضمن تحقق بخشيدن بدان‏ها بود،کدام است؟ براي اين که خواننده بتواند ما را در فهم هر چه بهتر اين پديده‏همراهي کند و از ابعاد و مفاهيم و مضاميني که در آن پديده‏هست، آگاهي يابد، ناچاريم که آن را از ديدگاه‏هاي مختلف بررسي‏کنيم و به همان نظرگاه معمول و واحد اکتفا نکنيم، زيرا به درک‏ناقص و نااستوار ما از جاي گاه حقيقي پديده عبادت در حيات‏طيبه امام سجاد (ع) خواهد انجاميد.

1. بررسي حالت تعبد همگام با مظاهر انساني ديگر
تعبد، تنها جنبه قابل بررسي زندگي امام سجاد (ع) نيست. جنبه‏هاي‏ارزشمندي چون، آزاد کردن بردگان، بخشش و انفاق نيز در کنارتعبد وجود داشتند. در بحث از زندگي امام (ع)، بايد اين جنبه‏هارا کنار هم گذارد و از زاويه‏اي واحد بدان‏ها نگريست. اين روش،ما را به لمس زيبايي تناسب بين آن‏ها و درک ضرورت ارتباطشان بايکديگر مي‏رساند و فهم دقيق جوانب قدرت و تاثيرگذاري اين‏پديده‏ها را در فربهي و تکامل شخصيت، به ما ارزاني مي‏کند. آن‏وقت است که به چگونگي به کارگيري اين ابزار توسط امام (ع) وشيوه جمع کردن بين آن‏ها، به عنوان يک صفت واحد پي خواهيم‏برد. در بررسي مشترک اين پديده‏ها، به خاطر وحدت انگيزه و هدف،نقش هر يک از اين پديده‏ها در تحقق بخشيدن به هدف‏هاي جزيي مختص‏به خود، انکارناپذير است، اما مجموع اين اهداف جزيي است که‏هدف عام و گسترده امام (ع) را شکل مي‏دهد و متبلور مي‏سازد.

2. بررسي حالت تعبد از رهگذر توجه به اوضاع و احوال زمان‏امام (ع)
اوضاع سياسي زمان امام سجاد (ع) مختص آن حضرت بود و با اوضاع‏سياسي روزگار ائمه ديگر، تفاوت داشت.امام (ع) فرزند يک انقلابي بود که بر ضد حکومت اموي قيام کرده‏بود و در راه تصحيح افکار انحرافي آن زمان، شهادت را برگزيده‏بود. سرزمين‏هاي اسلامي، در زمان امام (ع)، خاصه در دوره اول امامت،در تب تند اضطراب، هرج و مرج و ناامني مي‏سوخت. دولت اموي درحال نابودي و فروپاشي بود و دولت زبيري در حال شکل‏گيري وسامان يافتن. البته دوره دوم امامت‏حضرت (ع) بهتر از دوره اول‏نبود. جامعه اسلامي در چنگال کابوس وحشتناک و خفه‏کننده، و ظلم فاجعه‏آفريني‏گرفتار شده بود که علم آن را عبد الملک و واليان قسي‏القلب او يعني حجاج، خالد قسري و بشير بن مروان بر دوش‏مي‏کشيدند. هم‏چنين آن دوران، دوران تحولات اجتماعي بود که در پي‏فتوحات گسترده مسلمانان پديد آمد; فتوحاتي که حکام را، بي‏آن‏که‏به مخاطرات کشور گشايي و آميخته شدن مسلمين با کفار بينديشند،به غنائم و خوشي‏هاي فتح سرگرم مي‏کرد. در آن دوران، هم‏چنين سردمداران فکري و شخصيت‏هاي ديني، پا به‏عرصه اجتماع گذاردند و مردم را به تبعيت از خويش فراخواندند;کاري که در دوران زندگي امام حسن و امام حسين -عليهما السلام‏هيچ کسي جرات انجام آن را نداشت. در کنار همه اين امور، اعمال تبليغاتي امويان، ضد اهل بيت وبني‏هاشم، هم‏چنين کوشش حکومت در مسخ کردن چهره نوراني فرزندان‏رسول (ص)، کم کم به ثمر نشست و در دل مردم رسوخ نمود. در اين‏زمان بود که کار تحريف آغاز گشت و دستگاه اموي با خريدن‏فحاشان و اجير کردن راويان دروغ‏گو، به نيرنگ‏بازي و دسيسه بامسلمانان پرداخت. همه اين امور بود که دست‏به دست هم داد و چهره واقعي دوران‏حيات امام (ع) را شکل بخشيد، لذا در بررسي پديده تعبد ناچاريم‏اسباب، اهداف و نتايج آن را مورد توجه و دقت قرار دهيم.

3. بررسي پديده تعبد، با توجه به نقش امام (ع) و عمل هر يک ازائمه -عليهم السلام- در هر مرحله
نقش و عملکرد امام سجاد (ع) نشان‏دهنده نوعي انعطاف در سيره وعمل ائمه (ع) بود. دوره ائمه پيش از ايشان دوره جنگ سياسي ومطالبه حکومت‏بود، اما دوره دوم; يعني دوره امام سجاد (ع) وبعد از او، دوره رهبري فکري و جدال بر محور اين موضوع بود.حيات حضرت در ابتداي اين دوره، ظهور يافت و طبيعتا پديده‏ها وتجليات جديد و رفتار هم شان آن را طلب مي‏کرد. رنگ و کيفيت‏اين پديده‏ها به فهم شيعه آن زمان، مقدار آگاهي و سطح فرهنگ‏آن‏ها و نوع ارتباطشان با هم بستگي داشت، چرا که شيعه،مجموعه‏اي بود از تمايلات عاطفي و جمعيتي که داراي اصول و مباني‏است. وظيفه ماست که به بررسي اهداف واقعي و برنامه‏هاي تبليغي امام‏بپردازيم:اهدافي چون: پاسداري از احکام اسلام و تبعيت امت از آن احکام،روشنگري مسلمانان، پروردن علما و به وجود آوردن يک شخصيت‏نمونه و کامل. هم‏چنين بايد به مقدار عنايت مردم و شيعيان به‏امام -عليه السلام- براي به عهده گرفتن رهبري و ادامه رهبري، توجه‏داشته باشيم. در اين مجال به بررسي پديده تعبد در زندگي امام‏زين العابدين -عليه السلام- مي‏پردازيم تا به تفسيري درست و روشن ازآن و انگيزه‏هايي که امام را به انتخاب اين روش، واداشت، برسيم.